Согуш туткундарынын тарыхы Кыргызстанда ар тараптуу терең иликтөөгө толук алына элек жана ал салыштырмалуу аз изилденип келген маселелерден. Ал эми Баткенде ал тууралуу айтылбайт жана бул тарых жок.
Согуш учурунда Россиянын аймагындагы ири кендер басып алынган мезгилде негизги ишканалар чыгышка тагыраагы Орто Азия тарапка да которулган. Анын ичинде бир тобу Кыргызстанга да келген. Согуш учурундагы абалды эске алганда согуштук ок-дарылар үчүн сырьёну өндүрүү өтө курч турган маселе катары болгон. Ошол себептен СССРдин чыгыш тарабындагы бар болгон бардык табигый кендерди изилдөө жана аларды иштетүү ылдам жана активдүү ишке ашырыла баштаган. Мындай иш аракетке совет бийлиги болгон ресурстарды колдонгон жана ал толугу менен аткарылган. Мисалы азыркы Баткен областынын аймагынан Кадамжай, Айдаркен, Сүлүктү, Кызыл-Кыя, Кан-и-Гут Меликсуу жана Советское поселогу ж.б., жерлерден коргошун, цинк, сымап, сурьма, вольфрам ж.б., заттар өндүрүлгөн. Кыргызстан согуш учурунда ок-дары үчүн керектелген сурьманын 85% берип турган. Ал эми Айдаркенден өндүрүлгөн сымап ар бир патрон жана жардыргычта колдонулгандыгы белгилүү.
- Жооп алардын басымдуу бөлүгү согуш туткундары болушкан.
Советское поселогунда (Кан айылы) немец туткундары коргошун өнүрүүшүндө иштешкен, бул кендин расмий тарыхы коргошун өндүрүлгөн деп жазылган чындыгында бул жерден алтын жана уран өндүрүшү болгондугу толук мүмкүн.
Төмөнкү сүрөт Кан айылындагы коргошун өндүрүлгөн катлаван көлгө айланган.
Аянты: 1331,8 м2 / Чоң зал, чыгармачылык каанасы, киноаппарат жана кинозал бар.
Алардын айрымдарын атап өтөлү, мисалы Сүлүктүдө Австриялык туткун Амляхер жана Курдюк даарыгер болуп иштешкен. Ошол эле Сүлүктүдөгү Маданият үйүнүн имаратын (1932-ж.) Австро-венгер туткундары курушкан.
Туткундардын кийинки тагдыры белгисиз, эл оозунда айрым гана эскерүүлөрүндө калган. Алар ооз-эки тарых болуп айрым ак сакал адамдардын эскерүүсү менен гана туткундар тарыхын угууга мүмкүндүк болот. Жогоруда биз айтып өткөн Сүлүктүдөгү Маданият үйүнүн курулушу да таң калыштуу жана бул имаратты көргөн ар бир адам ошол мезгилде (1932-ж) бул курулуштун архитектору өз доорунун генийи деген гана ой келет. Анткени жашы бир кылымга чамалап калган имараттын сырткы жана ички кооздугу, архитектуралык пландоосу бүгүн да аны көргөн адамды таң калтырып суктандырат. Ошол мезгилдеги жергиликтүү элдин курган жипирейген имараттарын алдында мындай кооз маданий имарат бул аймакка сүргүнгө келип калган гений архитектордун гана эмгеги болгондугуна шек жок.
